Հանրային հեռուստաընկերությանը տված Լևոն Տեր-Պետրոսյանի հարցազրույցը քաղաքական ուժերի քննարկումների օրակարգում է։ Առաջին նախագահը քարոզարշավի այս փուլը տարավ իր գծած սցենարով և բոլոր ուժերին ներքաշեց ղարաբաղյան հակամարտության վերաբերյալ քննարկումների դաշտ։ Նրա հայտարարությունները, բնականաբար, հիմնականում բացասական լույսի տակ են ընկալվում, ընտրություններին մասնակցող ուժերից ոչ մեկը բացահայտ հանրությանը չի ասում, որ պետք է հողեր վերադարձնել, և տրամաբանական է, որ «հող հանձնողին» էլ պետք է խիստ քննադատեն։ Քաղաքական ուժերը սեփական կարծիքն են հայտնում Տեր-Պետրոսյանի մտքերի վերաբերյալ, սակայն առավել կարևոր է, թե ինչ են մտածում այդ մասին Ղարաբաղում. չէ՞ որ հենց նրանց հարցն է որոշվում։ Չնայած այդ հարցազրույցի ընթացքում, երբ հարց հնչեց, թե Ղարաբաղը երբ պետք է մասնակցի բանակցություններին, Տեր-Պետրոսյանը հայտարարեց. «Չկա էդպիսի հարց հիմա դրված: Ես էլի հիմա խոսում եմ կոնկրետ պլանի մասին: Էդ պլանում էդպիսի հարց չկա: ՈՒղղակի բանավոր խոստումներ են տվել համանախագահները մի քանի անգամ, որ կգա մի էտապ, երբ Ղարաբաղն անպայման մասնակից կդառնա այդ կարգավորման գործընթացին: Ես գիտեմ այդ պահը որն է, բայց հիմա չեմ ասի: Անպայման գալու է, բայց ես հիմա չեմ ասի: Ես գիտեմ նաև այն հարցերը, որոնք էս պահին մնացել են որպես վերջին տարաձայնություններ Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև: Շատ չեն: Հսկայական տարաձայնություններ արդեն հարթվել են, մնացել է երկու-երեք հատ։ Որպես կոռեկտ մարդ և լավ իմանալով, որ խորհրդապահական պրոցես է, դրանք չեմ հրապարակի»։ Ի՞նչ են մտածում Ղարաբաղում առաջին նախագահի առաջարկած տարբերակի վերաբերյալ: «Իրատեսի» զրուցակիցը ԼՂՀ նախագահի մամուլի խոսնակ ԴԱՎԻԹ ԲԱԲԱՅԱՆՆ է։
-Պարոն Բաբայան, Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հայտարարեց, թե ղարաբաղյան հիմնախնդրի հարցում Հայաստանը, Ադրբեջանը և Ղարաբաղը որոշիչ չեն, ամեն ինչ միջազգային ատյանների ձեռքում է։ Ավելին, մենք տարածքներ ենք վերադարձնում ոչ թե Ադրբեջանին, այլ միջազգային հանրությանը։ Ձեր գնահատականը։
-Յուրաքանչյուր քաղաքական գործիչ իրավունք ունի սեփական կարծիքը բարձրաձայնելու, բայց ամենևին չի նշանակում, որ դա պատվիրան է բոլորի համար։ Դա վերջին ատյանի ճշմարտություն չէ, որին անվերապահ պիտի հավատալ։ Ընդամենը կարծիք է։ Ինչ վերաբերում է միջազգային հանրությանը, տեսնենք, թե այդ ովքե՞ր են, արդյո՞ք մի հավաքական հանրույթ է, ի՞նչ ենք հասկանում միջազգային հանրություն ասելով։ Քենիան էլ, Զիմբաբվեն էլ են միջազգային հանրության անդամ, Ավստրալիան էլ։ Իրականում այս հակամարտության վերաբերյալ մոտեցումների, շահերի ընդհանրություն չկա։ Այնպես որ, նման բան հայտարարելու համար հարկավոր է կոնկրետացնել՝ ում մասնավորապես նկատի ունենք, երբ ասում ենք միջազգային հանրություն։ Օրինակ, ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի եռանախագահները մշտապես հայտարարում են, որ իրենք դատավորներ չեն, իրենք չեն պարտադրելու այս կամ այն մոտեցումը, կողմերը պետք է ընդհանուր որոշումների հանգեն։ Այսինքն, Մինսկի խումբը՝ իրենց ղեկավարների շուրթերով, արդեն պատասխանում է հնչած բոլոր հայտարարություններին։ Ադրբեջանն էլ երբեք չի թաքցնում, թե հարցի առնչությամբ ինչպիսի տեսլական ունի։ Երբ խոսում ենք այս կամ այն հակամարտության կարգավորման մասին, պետք է խոսել ոչ միայն դասական մոտեցումները մատնանշելով, այլև իրողությունների, իրականության հետ հաշվի նստելով։ Ո՞Ւմ հետ գործ ունենք, Ադրբեջանի՞, որը ֆաշիստական, նացիստական երկիր է, հայատյացությունը նրանց մոտ պետական քաղաքականություն է։ Նրանք հերոսացնում են Սաֆարովին, ի՞նչ է, այդ քայլերով Ադրբեջանը չի՞ խախտում միջազգային օրենքները, նորմերը, երբ հերոսացնում է մի տականքի, որը կացնահարել է հայ սպային քնած ժամանակ։ Եվ ոչ մի արձագանք միջազգային հանրությունից։ Երբ հերոսացնում են հիվանդ մոլագարների, որոնք գլխատել են ապրիլյան պատերազմի մասնակից զինվորին (խոսքը Քյարամ Սլոյանի մասին է), կրկին ոչ մի արձագանք, Լապշինի գործի առնչությամբ ևս ոչ մի խոսք։ Ինչ կեղտոտ բան կա, այդ պետությունից է դուրս գալիս, բայց ոչ ոք չի խոսում միջազգային իրավունքի նորմերի մասին։ Այսինքն, մեր զինատյաց կեցվածքով ահաբեկչի, հանցագործի հետ ներկայանալը կարող է ճակատագրական լինել։ Աշխարհում կան նախադեպեր, երբ իրար են բախվել զինատյաց մշակույթն ու հանցագործը։ Օրինակ, Պոլինեզիայում այդպես է եղել, երբ մաորիները կոտորել են իրենց ցեղակից մեկ այլ խմբի, որը զինատյաց քաղաքականություն է վարել։ Նույնը կարելի է ասել բուշմենների առնչությամբ։ Ի վերջո, մենք ենք անցել այդ ճանապարհով, քանի՞ ցեղասպանություն ենք տեսել 20-րդ դարում։
-Հիմնախնդրի կարգավորումն ամբողջովին միջազգային հանրության հայեցողությանը թողնելը կոպիտ սխա՞լ է։
-Նախ՝ միջազգային հանրությունն է ասում՝ ես դատավոր չեմ։ Մենք չենք ասում, դա հենց իրենք են հազար անգամ հայտարարել։ Ադրբեջանն էլ երբևէ չի թաքցրել, թե ինչպես է տեսնում հարցի կարգավորումը, ասել է՝ Արցախի բռնակցում, չի լինելու հայկական երկրորդ պետություն, ավելին, Երևանն էլ է իրենցը։ Լավ, այս դեպքում ի՞նչ անենք։ Մնանք հանցագործի, ահաբեկչի քմահաճույքի՞ն։
-Ի դեպ, Տեր-Պետրոսյանը չի ընդունում «ազատագրված տարածքներ» տերմինը, համարելով, որ միջազգային հանրության աչքում դրանք «օկուպացված», իսկ իր ձևակերպմամբ՝ Ղարաբաղի վերահսկողության տակ եղած տարածքներ են։
-Մեզ համար այդ տարածքներն ազատագրված են։ Եթե պետք է քննարկել, թե ինչ է օկուպացիան, ես պատրաստ եմ բանավիճելու ցանկացածի հետ և բացատրելու։ Դա նախօրոք ծրագրված քայլ է այս կամ այն տարածքը բռնակցելու, բնակչությանը ոչնչացնելու, տիրանալու նրա հարստությանը։ Մենք ի՞նչ է, նման քա՞յլ ենք կատարել։ Մենք ստիպված ազատագրել ենք մեր տարածքները։ Սա արդեն օկուպացիա չէ։ Օկուպանտը եղել է ֆաշիստական Գերմանիան, որ ժամանակին ծրագրել էր հրեաների, սլավոնների, հայերի, գնչուների ոչնչացումը։ ՈՒ այդ ծրագիրն իրականացրել է։ Օկուպանտ է Թուրքիան, որ ցեղասպանություն է իրագործել։ Մենք օկուպանտ չենք, ու սա իմ կարծիքը չէ, փաստ է։
-Ըստ «Կոնգրես»-ՀԺԿ դաշինքի ղեկավարի, «հողերի վերադարձն» է ղարաբաղյան հարցի լուծման միակ տարբերակը: Այդպե՞ս է:
-Եթե միակ տարբերակն է, մինչև հիմա ինչո՞ւ չէր լուծվում խնդիրը։
-Տեր-Պետրոսյանի դիտարկմամբ, պատճառը միջազգային հանրությունն է, միջնորդ երկրները, որոնք մինչ այս պահը շահագրգիռ չեն եղել, իսկ հիմա իրավիճակ է փոխվել, և ցանկանում են կարգավորել հիմնախնդիրը։
-Իսկ միջազգային հանրությունն ինչո՞ւ չէր ուզում, հետո էլ, վերևում արդեն նշեցի, այդ ո՞ր միջազգային հանրության մասին է խոսքը։ ՈՒրուգվայը, Լաոսը, Պարագվայը, Պակիստանը ևս միջազգային հանրություն են։ Այդ «ընտանիքի» մեջ մտնում է նաև Թուրքիան։
-Դուք ներկա եք լինում ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների հանդիպումներին, երբ նրանք Արցախ են գալիս։ Առաջին նախագահը հայտարարել է, որ բավականին բալանսավորված փաստաթուղթ են ներկայացնում։
-Կողմերն իրենք են առաջարկներ անում, եղել են բազմաթիվ առաջարկներ։ Եղել է, օրինակ, ընդհանուր պետության գաղափարը։ Հետո՝ Քի-ՈՒեստը, երբ Ադրբեջանը մի բան է առաջարկել, հայկական կողմը՝ այլ։ Միջազգային հանրությունն ուզում է խաղաղություն լինի այստեղ, իսկ թե ինչպիսի կարգավորում կլինի, տեխնիկական խնդիր է։ Կարգավորումն այնպիսին պետք է լինի, որ վաղը չհանգեցնի ավելի մեծ պատերազմի, բախումների։ Այսօրվա հրամայականը խաղաղության և կայունության պահպանումն է, ուրիշ հրամայական այս պահի դրությամբ չկա։ Միջազգային հանրությունն էլ հայտարարում է, որ իրենք դիտորդներ են, ոչ թե դատավոր, հետևապես, ոչ պարտադրելու են, ոչ էլ ինչ-որ բան են փաթաթելու ինչ-որ մեկի վզին։ Խնդիրն այն է, որ միայն խաղաղ ճանապարհով հարցը պետք է կարգավորվի։
-Ի՞նչ ձևով, գործող ստատուս քվոն պահպանելու եղանակո՞վ։
-Մենք էլ ենք ուզում ստատուս քվոն փոխվի, բայց այդ փոփոխության տակ ի՞նչ ենք հասկանում։ Բոլոր ողջամիտ մարդիկ կարծում են, որ դա դեֆակտո սահմանները չեն, այլ մոտեցումների փոփոխությունն է։ Մենք այդպիսի փոփոխություն Ադրբեջանի մոտ տեսնո՞ւմ ենք: Իհարկե՝ ոչ։ Մենք խոսում ենք ստատուս քվոյի փոփոխության, հետևանքների մասին, իսկ այն, ինչ այսօր կա, ռազմաքաղաքական հավասարակշռությունը, սա հետևանք է այն ստատուս քվոյի, որը նրանց գլխում կա 70-80 տարի՝ ոչնչացնել մեզ, բռնակցել, Արցախը հայաթափել։ Այդ ստատուս քվոն նրանց գլխում չի փոխվել։ Մենք ինչի՞ մասին կարող ենք խոսել, եթե Ադրբեջանը չի թաքցնում, որ ուզում է մեզ ոչնչացնել։
-Առաջին նախագահն ակնարկում է, որ իրեն հաջորդած երկու նախագահներն էլ նույն լուծման տարբերակն են ունեցել՝ մեթոդական տարբերությամբ։ Ձեր մեկնաբանությունը։
-1998-ի իշխանափոխությունն ինչի՞ համար է եղել, ո՞րն էր պատճառը։
-Դուք ակնարկում եք հողերի հանձնո՞ւմը։
-Դրանով ամեն ինչ ասված է։ Չեմ ցանկանում որևէ մեկին պիտակավորել։ Անցել է արցախյան պատերազմից 23 տարի, շատ բան է փոխվել։ Եթե ազատագրումից հետո կար գաղափար, որ հնարավոր է տարածքները տալ և կարգավիճակ ստանալ, որից հետո կլինի խաղաղություն, միգուցե ժամանակին ինչ-որ առումով արդարացված կարող էր լինել։ Կա հարցի փիլիսոփայական մոտեցում՝ մենք ունեինք ազգային ազատագրական շարժման աշխարհընկալում։ Բայց այս տարիների ընթացքում մեզ մոտ պետականաշինության գաղափարախոսության ու տեսլականի անցում կատարվեց, իսկ սա նշանակում է սառը դատողություն, խոր վերլուծություն։ Սա ցույց է տալիս, որ այն կարգավիճակով, սահմաններով, որ ուներ ԼՂՀ-ն 88-ի շարժման, 1991-ի պատերազմի սկզբում, հնարավոր չէր ապահովել մեր անվտանգությունը։ Մտածել, որ հարևանը, տեսնելով, որ մենք թուլացել ենք, չի օգտվի դրանից, անիրատեսական է։ Ժամանակները, մոտեցումներն են փոխվել։ Այն գաղափարը, որը 23 տարի առաջ տրամաբանական էր թվում, հիմա փոխվել է։ Նոր սերունդ է եկել՝ լրիվ նոր աշխարհայացքով։
Զրույցը՝
Ռուզան ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻ
