Dilimizin ve milletimizin adi nedir?-4
3. Türk: Bu ifadenin kimlik adı kimi istifadesi Orxun abidelerine, hetda daha öncesine qeder uzanir. O tarixden bu yana “Türk” adi müxtelif formalarda Avrasya ve Orta Şerq coğrafiyasında kimlik ifadesi kimi istifade edilmişdir. Ancaq kecen uzun muddet ve çox geniş bir coğrafiyada mövcud olma tecrubesi “Türk” ifadesine kimlik kimi müxtelif menalara gelmesine sebeb olmustur. Bugun “Türk” ifadesi kimlik olaraq 4 ferqli menaya gelmektedir.
a) Türk= Türkiye Vetendaşlığı (siyasi kimlik)
Bu çercivede “Türk” ifadesi ölke esasli bir siyasi ve hüquqi millet terifini ifade edir. Türkiyedeki elmi siyasi terminologiya bu “Türk” anlayışı “konustitutsiya kimligi” (anayasal kimlik) kimi xarakterize edilmekdedir ve bu yönüyle “Fransiz vetendaşligi” sistemi ile benzerlik teşkil etmektedir. Bu kimlik terifinde Türkiye vetendasi olan her kes huquqen “Türk” olmaqdadır. Ancaq bugunkü şertlerde bu anlayış iki ciddi meydan oxuma ile qarşı qarşıyadır. Her iki meydan oxumanın tarixi çox daha qedim de olsa, son 40 ilde bu daha da güclenib. Birici meydan oxumaya göre, bu cür “Türk” terifi ölke daxilinde ifade etdigindan çox daha geniş bir kimlik olaraq xarakterize edilmekdedir. Bu meydan oxuyan cinahin içinde hem liberallar var, hem islamcilar var, hem de PKK var. Bu cinah “Türk” terminini sadece bir etnigin adi oldugunu ve oldugundan genis olaraq xarakterize edidigini vurğulayırlar. Bu meydan oxuma xaricde de Türkiyenin ve Orta Şerqin yeniden dizayn edilmesi cehdleri ile cox daha güclu ve vetendaşlq menasında “Türk” kimligini ortadan qaldirma riskini guçlu bir meydan oxuma olaraq gündeme getirmekdedir. Türkiye vetendaşı menasindaki “Türk ifadesine ikinci meydan oxuma ise bu termini oldugundan çox dar xarakterize edilmesi şeklinde ortaya çıxıb. Bu meydan oxumaya göre, Türk = Türkiye vetendaşlıg anlayışı cox dar terifdir ve eksikdir. Bu menada dünyada yasayan ve Türkiye vetendasi olmayan Türkleri nezere almamaqdadır. Bu meydan oxuma 1980-ci illerde Bolqaristanla Türkler böhrani ile daha da aktuallaşmış, SSRİ-nin dagılmasi ile geniş bir vüset almış ve Orta Serqdeki Türkmenler meselesi daha da dramatik bir hal almısdır.Bu proses İranda Türk meselesinin getdikce aktullaşmasi ile daha da ciddileşmekdedir. Bu iki meydan oxuma “Türk” ifadesinin diger menalarını gündeme getirmekdedir.
2. Türk= Dünyadaki Türkler (Medeniyet kimliyi)
Bu anlayış dünyada dil, medeniyyet, tarix ve hetda din motivleri ile irtak bie medeni mirasa malik Türkleri ifade eder. Bu anlayısa göre, ferqli dövletler, ferqli subyektler, hetta hec bir statusu olmayan Türkler bu medeniyyet kimliginin içinde yer almaqdadır. “Adratikden Çin denizine qeder 250 milyonluq Türk dünyası”, “Biir milllet, iki dovlet” veya “Bir millet yeddi dövlet” kimi şuarlar bunun populyar ifadeleridir. Türk Keneşi, TürkPA ve Türksoy ise bu anlayısın teskilatlanmıs formasıdır.
3. Türk= Etnik Türklük
Bu anlayıs Türklüyü daha çox etnik bir kimlik olaraq xarakterize etmekdedir. Bu tezisi seslendiren ve bir biriyle zidd cephelerde olan iki cizgi var. Bunlardan birincisi, özünü “Türk milliyetcisi” olaraq xarakterize edir ve xüsusiyle etnik mense ve dil amilinin “Türk” kimliyinin milli kimlik olması üçün yeterli oldugunu ifade edirler. Bu anlayıs Türkiye xaricindeki Türk milliyetcileri arasında daha yaygındır. “Türk” kimliyin etnik kimlik olmasini vurgulayan ikinci cizgi Türk milliyetciligine qarşı olanlardır. Bunlar “Türk” terminin etnik bir anlayıs olduğunu ve bir milli kimlik ola bilmeyecegini ve parcalayıcı xarakterini vurgulayırlar.Bu tezisin terefdarlari basda Türkiye olmaq üzere hazırda müsteqil olan Türk dövletlerinin içerisinde güclu bir yere sahiptirler.
Birinci cizgi etnik kimligin modern dünyadaki parcalayici xarakterini yeterince diqqete almaz iken, ikinci cizgi millik kimlik üçun cox vacib olan dil ve etnik kimlik amillerini nezere almır.
4. Türk= Status axtaran Türkler (şerti olaraq bele adlandırıram)
Bu özüne mexsus “Türk” anlayışı öz kimliyini axtaran Türkleri ifade edir.Bu anlayış yasadıqlari ölkelerin resmi milli kimligini bir şekilde qebul etmeyen ve öz kimligine status axtaran Türkleri ifade edir. Cenubi Azerbaycandakilar, Çindeki Uygurlar, İraq ve Suriyadakı Türkmenleri bu çercevede qiymetlendirmek olar.
Azerbaycanda Türk kimliginin 2-ci maddedeki medeni kimlik olaraq qebulu ile bağli ümumen geniş bir mesimseme var.Bu geniş menimseme hem xalq, hem ziyalılar, hem de siyasi elitada özünü göstermekdedir. Türklüyün etnik kimlik olduğu olmasinda fikri ve sosyal menada cemiyyetde bir problem de yoxdur. Ancaq 3-cü yazimizda qeyd etdiyimiz kimi ehalini siyahiya alinmasinda etnik terkib statistikasina dair resmi melumatlar gundeme gelende iş deyişir. Beleki orda “Türk” yerine “Azerbaycanli” ifadesi etnik mensubiyyet olaraq ifade edilir.
Mesele “Türk” adinın millet adi ve vetandaşlıq kimliyi kimi xarakterize edilmesi formasında gündeme gelende ise mövzu daha da mürekkeblesir.Bele ki, milletin adının “Türk ” adi olmasını mudafie edenler tarixi, dil ve etnik menşe kimi amilleri rehber tutulmasını isteyirler. “Türk” ifadesinin milletin adı kimi qebul edilmesinin muxtelif müsbet yönleri var. Evvela, heqiqeten de etnik olaraq Azerbaycanda yasayanların coxlugunun Türk olduğu geniş qebul edilir. İkincisi, dilin Türk diller ailesine ait odugu da şubhe dogurmur. Ücuncusü, Türk adının milli kimlik olaraq qebulu 1937-ci ilden bu yana var olan böyük bir tarixi edaletsizliyin qebulunu aradan qaldırma fürseti verir. Dördüncusü, bu hem de özlerini “Türk” adlandıran Cenubi Azerbaycandaki insanlarla bütünleşme ve bölünmuşlüğü kimlik bazında ortadan qaldırma fürseti yaradır.Beşincisi, Eyni zamanda bu addım “Türk” kimligi siyasi menada sadece Türkiyeye aid olduğuna dair dar ve yanlıs yanaşmanı ortadan qaldırmaga xidmet eder.Altıncısi, “Türk” kimligi Azerbayanın Türk dünyasndaki yerini güclendire biler ve Azerbaycanlidan daha genis bir cerveve yarada biler.
sDiget terefden, “Türk” adının millet adi olaraq qebulunun riskleri de var. Evvela, tarix baximindan Türklüyün siyasi bir kimlik olaraq qebulu yenidir.Bu anlayıs daha çox 20-ci esrle mehdudlaşır. Bu anlayısim Azerbaycan cemiyyetinde hansı miqyasda milli kimlik adı olaraq menimsenecegi qeyri-mueyyen olaraq qalır. İkincisi, “Milletin adı Türk olmalıdır” tesizini mudafie edenler Azerbaycandaki mövcud realliqlarda geniş siyasi, huquqi ve ictimai bazasi olan “Azerbaycanli” ifadesi ile ne etmek lazım olduguna dair aydın model teklif etmirler. Üçuncüsü, separatizmin yeterince güclu oldugu mevcut qlobal, regional ve Ermeni nümunesindeki ölke şertlerinde “Azlıqların statusu nece olacaq?” sualı da ciddi bir problem olaraq qalır. Dördüncusu, Azerbaycan “Türk” anlayısi ile Türkiyedeki “Türk” milli kimliği arasıda tarix, dil ve medeni sahelerdeki özunemexsusluq nece olacaq? meselesi de aktuallaşır. Beşincisi, “Türk” adının milli kimlik olaraq menimsenmesi Rusiya ve İrana meydan oxumadır.Bu meydan oxumanin 1988-1993 illeri arasındaki neticeleri melumdur. Türkiye ve Qerbin o proseslerdeki rolu da melumdur. Yeni bir meydan oxumanın nece neticelenceyini ise derinden düşünmek lazım gelir. Altıncısı, “Rusya Azərbaycanlıları”, “Gurcustan Azərbaycanlıları” ve s. benzer olaraq adlandırdığımız xaricdeki soydaşlarımızı nece xarakterize edeceyik? suallı aktuallaşır.
Dilimizin ve milletimizin adi nedir? -5
Azerbaycan Türkleri: Bu termin Azerbaycanda 1990-cı illerde istifade etmeye başlanan bir ifadedir.Azerbaycandaki Türklerin özüne mexsuslugunu ifade etmek üçün gündeme geldi. Bir menada “Azerbaycanlı” kimligi ile “Türk” kimliğini barışdırma cehdinin ifadesi kimi de xarakterize edile biler. Ancaq yeni ifade olması, ölke daxili etnik bilinclenme ve bunların siyasileşmesi riski yaratması tehlükesi yaradır. Diger terefde kimliyin cografiya ile ifadesi başqa ölkelerdeki Azerbaycan Türklerinin nece ifade edileceyi problemi yaradır. Meselen Gürcüstandaki, Rusiyadaki, İrandaki insanlarımızı adlandırma problemi aktuallaşır.
Son dövrdeki kimlik mübahiselerinin konteksi ve forması ise ölkede bu barede daha ciddi medeni, siyasi ve tehlükesizlik problemleti yaradır.
Bele ki, bilindiyi üzere “Azerbaycanlı” kimliyi “Türk” kimliyine zidd bir kimlik olaraq ortaya çıxarıldı.Xususiyle 1937-1953 arası qanlı olmaq üzre Azerbaycanli kimliyi cemiyyete zorla qebul etdirildi. 1988-1993 dövründe Türk kimliginin medeni ve siyasi kimlik cehdleri daxili ve xarici dinamiklerin koalisiyasi ile dayandırıldı. 1993-2017 dövrü ise merheleli olaraq Azerbaycanli ve Türk kimliklerinin yavaş ve de ziddiyetli motivleri de olsa “barısdırılması” prosesi kimi xarakterize etmek olar. Bu barışdırılmanın esas çerçivesi siyasi vetendaşlıq olaraq “Azerbaycanliliq”, medeni kimlik olaraq “Türk” kimliginin Azerbaycan müstevisinde birlestirilmesi idi. Bu menada resmi yanaşmanın ciddi yol keçdiyini demek olar. Xüsusen son 10 il bu barısdırma istiqametinde daha süretli ve nisbeten uğurlu bir proses gedirdi. Bu bir menada proses xarici siyasetdeki tarazliq siyasetinin kimlik siyasetinde de tetbiqi olaraq xarakterize edile biler.Bu barısdırmanı Azerbaycan xarici siyasetinde de görmek mümkündür.
Son müzakireler “Azerbaycanli” ve “Türk” kimlikleri arasinda barısdirma prosesinin sabotaj edilmesidir.Bu sabotajın Azerbaycan dövletçiliyine ciddi tehlükesizlik riskleri yaradır.
Evvela, bur terz bir proses ölke daxilinde müxtelif kimlikler arasındaki sülh ve emin amanlığı pozma ve Azerbaycanı etrafimizda çox sayda nümunesi olan “kimlikler müharibesi zolağına” iter. Bunun neticesi ise çöken devlet ola biler.
İkinci, bu terz bir proses şimalda getdikce güclenen emperyal ambisiyalara qarşı müqavimet gösterme ezm ve potansiyalına ciddi zerer verer.Bunun neticesi ise Azerbaycanın müsteqil dövlet olma imkanını itirmesidir.
Üçüncü, bu terz bir proses ölke daxilinde cemiyyetin dini ve mezhep siyasetinin dalgasına qapılmasına sebeb ola biler.Bu ise Azerbaycanın dünyeviligini itirmesi Suriyede oldugu kimi şie-sünni geosiyasi reqabetinin qanlı meydanlarından birine çevrilmesidir.
Dördüncü, bu terz bir proses Azerbaycandaki milli kimlik ile Güney Azerbaycan ve Türkiye kimi iki strateji müttefi ile ziddiyete düşmesi demekdir. Bunun menası Azerbaycanın basda Ermenistan olmaqla böyük geosiyasi meydan oxumalar qarşısında teklenmesidir.
Aparılan kimlik müzakirelerinde bu meqamların diqqete alınması Azerbaycan milli maraqları baxımından strateji mecburiyyetdir.
Dr. Nazim Cafersoy
Not yazının ilk 3 bölümü kafkassamda yayınlanmıştır arama motorundan aranıp okunabilir.
