“Türk dilinin yayılmasında “Kurtlar Vadisi” teleserialı qədər təsirli ola bilmirik”
Professor İbrahim Maraş: “Ortaq Türk dilinin yaradılmasında mövzusunda Türkiyənin də yanlışı oldu”
Türkiyədə bu gün hər kəs üzünü Qərbə – Yaxın Şərqə çevirdiyi halda hələ də Şərqə – türk ellərinə baxanlar da var. Türk dünyası, xüsusən də Rusiya daxilindəki türk bölgələri ilə bağlı çalışan, ortaq dil, mədəniyyət, tarix kimi sahələrdə araşdırma aparan elm adamlarından biri də professor İbrahim Maraşdır. İslam fəlsəfəsi üzrə ixtisaslaşan, Ankara Universitetinin professoru İbrahim Maraş Tatarıstanda, Başqırdıstanda çalışıb, bölgəni çox gözəl bilir. Onunla türk coğrafiyasında milli kimlik çalışmaları, Türkiyənin bu istiqamətdə gördüyü və ya görməli olduğu işlər barədə söhbət etdik.
– İbrahim bəy, Rusiyada və post-sovet məkanında çalışmışınız, türk regionlarını gəzmisiniz. Bu gün xüsusən də Rusiya türk bölgələrində milli kimlik çalışmalarının durumu necədir?
– Rusiyada yaşayan türklərin önəmli bir qismi müsəlman türklərdir, ancaq bununla yanaşı çuvaşlar və Sibirdəki bəzi toplumlar kimi müsəlman olmayan türklər də var. Onlardan bir qismi xristian olsa da, hələ də tam olaraq xristianlaşdırılmamış, əski türk inanclarını qoruyub saxlayan qruplar da var. Mən əsasən Tatarıstan və Başqırdıstanda çalışdım, qismən də çuvaş bölgəsinə səfərlərim oldu.
Digər bölgələrlə müqayisədə Tatarıstan və Başqırdıstan bölgəsində dini və milli kimlik ayaqdadır. Digər coğrafiyalar haqda bunu qəti deyə bilmərəm, amma bu bölgələrdə dini kimlik milli kimliyin, milli kimlik isə dini kimliyin haradasa təminatçısı kimi çıxış edir. Tarix boyu dinin Kazanda milli kimliyi qoruyucu rolu olub. Çünki məsələn, Orta Asiya 18-ci əsrin sonlarında rus işğalına məruz qalıb. Hətta bu gün baxdığımızda Qazaxıstanın şimal bölgələri istisna olmaqla digər ərazilərdə rus əhalinin sayı azdır. Yəni Orta Asiyada durum fərqlidir. Tatarıstan isə 1552-ci ildə işğal olunub.
Orta Asiyada rus kimliyi tam təsirini qoya bilməsə də, bunu tam olaraq milli kimliyin güclü olduğunu demək olmaz. Mənim işarə etmək istədiyim də odur. Məsələn, qazax, qırğız coğrafiyasında dini kimlik zəif olduğu üçün milli kimlik də çox güclü deyil. Qəbiləçi kimlik daha üstdədir. Biz ona tam olaraq milli kimlik demirik. Əski, yarı köçəri həyatın təsiri hiss olunan bir mədəniyyət, kimlik var. O da gözəldir, pis bir şey deyil, ancaq ortaq türk mədəniyyəti, dili anlayışı bu gün üçün oralarda yaxşı durumda deyil.
Ancaq Kazan coğrafiyası 1500-cü illərdən bu yana rus işğalı altında olmasına və hardasa ölüm-qalım mübarizəsi aparmasına baxmayaraq milli-dini kimlik üst səviyyədədir. Tatarıstan tarixçisi Damir İsakov deyir ki, ruslar 1552-ci ildə Kazanı ələ keçirəndə Rusiyada ruslarla Kazan tatarlarının sayı bərabər idi. Bu gün dünyada Kazan tatarlarının ümumi sayı 9 milyon civarındadır. Dünyadakı rusların sayını bilmirəm, amma Rusiya Federasiyasındakı rusların sayı 120 milyon ətrafındadır. Fərq çox dəhşətlidir. Tatarlar zamanla Rusiyada rusların içərisində əridilib. Bunun bir yolu da qətliamlar olub. Hələ çarlıq Rusiyası zamanında o coğrafiyada ruslaşdırma siyasəti aparılıb. İkinci Yekaterina zamanına qədər davam edən zülm onun zamanında bir az yumşalıb. Bu gün türk respublikaları dediyimiz və hər birinə ayrı bir dili varmış kimi düşündüyümüz parçalanmanı təmin edən məktəblər o zaman yarandı. Bu layihəni o başlatdı və bu, düşünülmüş bir missionerlik idi. 1720-ci illərdə qurulmuş Novo Kreşşenskaya kontora dedikləri yeni kreşenler bürosu qalan, qorunub saxlanan məscidlər və dini əsərləri tamamilə yox etmişdi.
Amma bütün bunlara baxmayaraq, ruslar uğur qazana bilmədilər. Bu gün bütün Rusiya ərazisində xristianlaşdırılmış Kreşen tatarlarının ümumi sayı rəsmi rəqəmlərdə belə 150-200 min nəfəri keçmir. Bu, açıq şəkildə Rusiyanın assimilyasiya siyasətinin uğursuzluğa düçar olmasıdır. Çox maraqlı hekayələri var bunun. Tatarlar öz mədəniyyətlərini, dinlərini necə qorumuşlar. Tatarıstanda dini mətnlər türkcə, yəni tatarca olduğu üçün onlarla həm dini, həm də milli kimliklərini qoruyub saxlayıblar.
– Yəni dini mətnlər həm də onların milli kimliklərini qoruyub saxlayan vasitə olub?
– Bəli. Bu gün də elədir. Mən 1995-ci ildə ilk dəfə ora gedəndə çox təsirlənmişdim. O zaman məscidlərdə gündəlik namazlarda ən çox 4-5 cərgə adam olurdu, o da gənclərin çox olduğu bölgələrdə. Hər kəs müsəlman olduğunu bilir, tatar kimliyini tanıyır, amma dinlə necə bağlı olduğunu bilmir. Orda məni bu adamların dini və milli kimliyə bağlılığı ilə əlaqəli bir çox epizodlar çox təsirləndirdi. Onlardan biri evini tutduğum yaşlı tatar ailənin iftara dəvət etməsi idi. Onlar özləri oruc tutmamışdılar, amma məni israrla iftara dəvət etdilər. Oruc olmadıqları halda iftar saatını gözlədilər. Mən hardasa alışılmış bir müsəlman ölkədən gəlmişdim, amma onlar üçün bu bir mənəvi həzz idi. Mənə əzan oxutdurdular, ondan sonra birgə iftar etdik. İkinci hadisə Qurban bayramında oldu. O zaman qışa düşdüyü üçün havalar tez qaralır və çox gec ağarırdı. O üzdən bayram namazı üçün sübh tezdən qaranlıqda məscidə getməli olmuşdum. Amma məscidə girə bilmədim. Yerdə qalın qar olmasına baxmayaraq böyük sayda insan kütləsi məscidin ətrafını bürümüşdü. O adamların bir çoxunun heç bayramda nə ediləcəyindən xəbərləri yox idi, amma sadəcə bayram günü məscidə gəlmənin savab olması inancı ilə gəlmişdilər. Necə ki, uzun illər Orta Asiyada Əhməd Yəsəvinin türbəsini bir din, kimlik olaraq qoruyub saxlamışlar.
Tatarıstanda elə kəndlər var ki, hələ də rusca bilmirlər. Doğrudur, rusca bilmək yaxşıdır, amma bu faktın özü göstərir ki, rusların təsirinə qarşı bir özünüqoruma olub. O kəndlər öz kimliklərini qoruyub saxlayıblar. Bu gün Tatarıstanın mədəniyyət mirasının əsas səbəbi də budur.
– Burda başqa hansı amillərin rolu vardı, sizcə?
– Bir çox səbəblər vardı. Milli kimlik mövzusunda bəlkə Azərbaycan bir az fərqlidir. Amma digər türk respublikalarında bir tendensiya oldu. Sovetlərdən sonra bu respublikaların başına sovet dönəmində yüksək dövlət postu tutmuş adamlar və ya onların övladları hakimiyyətə gəldilər. Kazanda isə fərqli oldu. İlk prezident Mintemir Şaymiyev kənddən gəlmə bir tatar idi. Orda heç də hamı tatarca yaxşı bilmir. Amma bu gün Şaymiyev tatarca çox yaxşı danışır. Şaymiyev Tatarıstana başçılıq etdiyi uzun illər ərzində vəzifəliləri əsasən kənddən gələn tatarlardan seçdi. Bununla da Tatarıstanın çöhrəsi dəyişdi.
– Siz 1995-ci ildə Tatarıstana getmisiniz. Əsas məqsəd nə idi? Bu sualımın səbəbi odur ki, o tarixlərdə Türkiyənin türk coğrafiyasına doğru bir millətçi ağırlıqlı bir açılım siyasəti vardı. O zaman necə idi, bu gün o istiqamətdə fəaliyyət necədir?
– Əslində bizim ilk səfərimiz 1990-cı ildə hələ müstəqillikdən əvvəl Azərbaycana oldu. O dönəmlərdə Türkiyə bəzi işlər görməyə çalışdı. Bir proje vardı. İlk dəfə 1989-cu ildə universiteti bitirdim. Mənim sahəm İslam fəlsəfəsində türk düşüncə tarixi idi. Osmanlı dönəmini çalışırdım, ondan sonra da türk düşüncə tarixini çalışmaq istəyirdim. O zaman SSRİ-nin dağılması müzakirə olunurdu və mən qərara gəldim ki, bu coğrafiyanın ziyalıları, fikir adamlarını araşdıran bir mövzu üzərində çalışım. Namiq Kamal Zeybək mədəniyyət naziri olduğu zaman nazirlik türk ləhcələri və rus dili kursları yaratdı. Mən də o dönəmdə 6 ay rus dili kursuna getdim. Onda rus kursunda 20 nəfər vardısa, 60 nəfər qazax, qırğızca, başqırdca kimi ləhcələri öyrənirdi.
Biz ilk səfərimizi 20 günlüyünə Azərbaycana etdik. Mərhum Elçibəylə, o dönəmin bəzi rəsmiləri, Naxçıvanın baş naziri ilə görüşdük. Xalq Cəbhəsinin bir çox gəncləri ilə görüşdük, ölkəni gəzdik. İlk təcrübəmiz o oldu. Növbəti dəfə isə 1995-ci ildə Kazana artıq doktorluq işi çalışması üçün getdim. Kazanda “Cədidçilik” adlanan milli və həm də dini hərəkat olub. Mən də ilahiyyatçı olmam və eyni zamanda Türk düşüncə tarixi çalışdığım üçün Mərcani, Carullah, Rza Fəxrəddinlər kimi burda yetişmiş çox məşhur alimləri, Türkiyədə türk ocağını quran, Türk Tarix Qurumunun başqanı olmuş Yusuf Akçura kimi şəxsləri öyrənmək məqsədi ilə getdim Tatarıstana. Amma onu da deyim ki, çox təəssüf ki, ilahiyyat fakültələrindən xüsusən o bölgələri araşdıranlar azdır. Bizim fakültədən cəmi 3 nəfər o bölgəyə gedib çalışıb. Digər universitetlərin ilahiyyat fakültələrindən ən uzağı hər birindən 3 araşdırmaçı gedər. Bu, təbii ki, pisdir. Çünki önümüzdə Türk coğrafiyası deyilən yeni bir bölgə açılıb. Üstəlik, tarixin bütün mədrəsələrinin qurulduğu bir coğrafiya. Bu bölgəni araşdırmaq, öyrənmək lazımdır. Amma təəssüf ki, ilahiyyat fakültələrindən maraq az oldu. Tarix və dil sahəsində bir çox fəaliyyətlər oldu. Amma orda da çox irəlidə olduğumuzu deyə bilmərəm. Çünki bu bölgəni yaxşı bilmək üçün ilk növbədə klassik dili, yəni əski çağtayca və birdə fars, rus və ərəb dillərini yaxşı bilmək lazımdır. Bu dilləri bilməyən araşdırmaçının orda nəyəsə nail olması mümkün deyil. Dilçilərin bir üstünlüyü var ki, onlar dil mətinlərini yaxşı bildikləri üçün ruscaya ehtiyacları qalmır. Amma rusların da türkolojidə çox yaxşı çalışmaları olduğu üçün bunları da bilmək lazımdır. Bunun üçün də rus dili gərəklidir. Biz o dönəmdə bu niyyətlə getdik. Yaxşı ki, o zaman getdik. Çünki daha sonra, yəni 2000-ci illərdə getsəydik, o zaman topladığımız materialların onda birini toplaya bilməzdik. Çünki o dönəm boşluq olmaqla yanaşı, bir səmimiyyət vardı. İlk dəfə gedən insan idik, Kazana getdiyimin birinci həftəsində Kazan Milli Kitabxanasının müdiri Razil Valiyev mənə “istədiyin qədər kitabı burdan apara bilərsən” dedi. İlk dəfə ora getmiş adam üçün bunu eşitmək çox fərqli duyğu idi. R.Valiyev milliyyətçi, hələ də çox tanınmış bir insandır. Mənə dedi ki, kitabxana sənin əmrindədir. Daha sonra, məsələn, Başqırdıstan Elmlər Akademiyasının rəhbəri Zinnur Raksin sadəcə Nadir Devlət bəyin bir salamı ilə mənə “burdan istədiyin qədər fotokopya ala bilərsən” dedi. Belə bir münasibət gördük. Təbii ki, sıxıntılarımız da oldu. Amma buna qarşılıq səmimi dostluqlarımız var və hələ də davam edir. Amma indi o münasibətlər qalmadı, bu işlər daha çox pulla həll olunmağa başladı. Həm də Rusiyanın 2000-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq regional qurumları sıxmağa başladı. Muxtariyyətlərin hüquqlarını məhdudlaşdırdı. Hətta bizim çalışdığımız, bir zamanlar Leninin təhsil aldığı məşhur Kazan Universitetini bir federal universitetə çevirdi. Kazanın TRT-si, yəni Tatar Radio Televiziyası Rusiya mərkəzi televiziyasına tabe etdirildi. Yəni bir çox təzyiqlər oldu. Amma bütün bunlara baxmayaraq, onlar dayanmayıb, çalışırlar. Bu gün Kazanın mərkəzində böyük bir binada Tatar Liqası deyilən dünya tatar birliyini təmin edən bir təşkilat qurublar. Bir çox fəaliyyətləri var.
Lakin bu gedişatla bir neçə ildən sonra Kazanda tatarca yalnız məscidlərdə istifadə olunacaq. Çünki universitetlərdə tatar dili tədrisi çox azaldılıb. Keçmişdə “Tatfak”, tatar dili fakültəsi vardı, orda ciddi alimlər yetişirdi. Amma onu ildən-ilə kiçiltdilər, indi isə hardasa ləğv olunma vəziyyətindədir. Yəqin ki, bir neçə ilə qapanacaq. Orta məktəblərdə ana dili olaraq öyrədilir, amma istifadə etmədikdən sonra bir əhəmiyyəti qalmır. Yalnız məscidlərdə hələ də xütbələr, moizələr tatarca edilir. Təbii ki, rus dilində də edənlər var. Çünki Rusiya mərkəzi hökuməti xütbələrin rus dilində edilməsi tələbini də qoyur. Amma din dilinin tatar dili olaraq qalması ilə bağlı Tatarıstan qərar qəbul olundu. Bir də çox inkişaf etmiş bir musiqi dilləri var. Burda da tatar dili qorunub saxlanıb.
– Türk respublikalarında, ərazi subyektlərində milli kimliyin qorunması, inkişafı ilə bağlı Türkiyənin fəaliyyəti hansı səviyyədədir indi?
– Qaneedici fəaliyyət yoxdur. Bunda biz də günahkarıq, təbii ki. Dövlətin bu işə dəstək verməsi lazımdır. Ancaq təəssüf ki, dövlətimiz əvvəlki kimi bu işə dəstək vermir. Doğrudur, Qazaxıstanda Türk Akademiyasının qurulması, bəzi layihələrin həyata keçirilməsi müsbət addımlardır, amma yetərli deyil. Çünki hələ də sizin o coğrafiya, nə də Balkan bölgəsi ilə bu mövzuda tam anlaşmaya gəlməmişik. Bu məsələləri bəlli bir toplantılarda gündəmə gətiririk, ancaq sonra lazımı işlər görülmür. Çünki sıxıntımız odur ki, bu işləri görəcək qurumların başında olan adamlar bu işi görəcək adamlar deyil. Təbii ki, dövlət hər şeyi yuxarıdan idarə etmir. Amma dövlətin də xətası uyğun adamların lazımı postlara təyin olunmamasıdır. Tarix qurumu, dil qurumu, mədəniyyət qurumu, əhəmiyyətli universitetlərin rektorları, o cümlədən TÜRKSOY kimi təşkilatların başında olan adamların bir dil qayəsi olacaq.
Keçən günlərdə “Ülke” TV kanalına Bilgehan Atsız Gökdağ, Azərbaycandan məşhur professorlardan Kamil Vəli Nərimanoğlunu dəvət etmişdilər, daha bir nəfər də vardı. Gözəl mövzulara, “Türk birliyi necə qurula bilər” kimi mövzulara da toxundular. Amma biz bu gün o durumdayıq ki, “Ülke” TV kimi mühafizəkar bir kanalın aparıcısı 20 ildən sonra yenə bu sualı verir ki, “əfəndim, Türk dünyasının neçə faizi bizim türkcəni, yəni İstanbul ləhcəsini anlayır?”. Halbuki bu, artıq keçilmiş mərhələ olmalıydı.
– Yeri gəlmişkən, ortaq türk ləhcəsinin yaradılması fikirləri zaman-zaman Azərbaycanda da müzakirə olunur. Yəni çox yaxın dillər olan türk respublikalarının ortaq, yaxın bir ləhcə və ya ərəbcədə olduğu kimi, bütün türk toplumlarının anlayıb istifadə edəcəyi ədəbi dil – fəsih dilin yaradılması təklif olunur.
– Bu işdə dövlətlə yanaşı ictimai qurumların da rolu olmalıdır. Bizdə Yazarlar Birliyi var. Amma sizdə, eləcə də Tatarıstanda Yazıçılar Birliyi daha güclü bir qurumdur. Mən tarixi bilirəm, 1850-ci ildən 1917-ci ilə qədər Kazanda nəşr olunan bütün jurnalları hardasa sətir-sətir oxudum. Xüsusən də Əli bəy Hüseynzadə üzərində çalışıram. Bu adamlar ilk növbədə özləri bu dildə yazdılar, o zaman daha bir üstünlüyümüz ərəb hərfləri idi. Amma 19-cu əsrin ortalarına qədər ləhcələr daha çox hiss olunurdu. Lakin 1850-ci illərdən sonra İsmayıl Qaspıralı, Musa Carullah kimi ziyalıların təşviqi, Azərbaycanda çıxan “Həyat”, Krımda çıxan “Tərcüman”, Orenburqda çıxan “Şura” və ya “Vakıt” qəzetinin və digərlərinin cəhdləri ilə ortaq bir türk ləhcəsi formalaşmışdı.
Bu gün də bu, ziyalıların cəhdləri ilə olur. İllər öncə İstanbulda bu mövzuda bir toplantı olmuşdu və Türkiyə türk respublikalarını da dəvət edərək ortaq əlifbanın qurulması təklifini müzakirə etdi. Ancaq o zaman Türkiyə dövləti rəsmiləri bir xata edərək “latın hərflərimiz inqilab qanunları əsasında qorunur, biz bir hərf belə əlavə edə bilmərik” kimi bir yanlış iddianı müdafiə etdilər. Halbuki bu günkü latın əlifbası da türkcəni tam olaraq ifadə etmir.
Düşünürəm ki, birinci mərhələ əlifbada dəyişiklikdir. Bu gün Azərbaycan, Özbəkistan, Qırğızıstan. Tatarıstan, Qazaxıstan, Türkiyənin dilçi alimlərinin bir araya gələrək ortaq əlifbaya hansı səslərin əlavə ediləcəyi mövzusunda anlaşmaya nail olmalıdır. Mənə görə əlifba birliyi dil birliyi istiqamətində atılacaq ilk addımdır.
Amma əlifba birliyi olmadan da başqa sahələrdə işlər görülə bilər. Kino, musiqi, teatr kimi mədəniyyət fəaliyyətlərində əməkdaşlığı gücləndirmək. Məsələn, bir Azərbaycan teatrının davamlı olaraq hər il Türkiyədə tamaşa göstərməsi və Türkiyənin bir teatrının Azərbaycanda ən azı 10 tamaşa göstərməsi. Eyni fəaliyyətləri digər respublikalarda da etmək. Bununla da dilləri yaxınlaşdırmaq, anlaşılan hala gətirmək olar. Bizim Mədəniyyət Nazirliyi hələ də belə bir layihə həyata keçirməyib. İnşallah, normal düşünən bir nazir gəlib bunu edər. Məsələn, bir kitab çap edib, Türkiyə, Azərbaycan və digər türk respublikalarından yazarların əsərlərini bir yerdə vermək olar. Internet saytlarında fərqli türk ləhcələrində yazıları yerləşdirmək olar və saytda iki fərqli ləhcədə yazını görən adam hər ikisini oxumağa özünü vadar edəcək. Biz bu gün bir “Kurtlar Vadisi” teleserialı qədər təsirli ola bilmirik. Bu serial hətta Balkanlarda belə türkcə bilməyən albanlara türk dilini öyrədir.
Təbii ki, Türkiyənin maddi olaraq daha çox imkanları var. Amma hər bir türk dövlətinin bu işə dəstək verməsi, TÜRKSOY kimi qurumların fəaliyyətinin gücləndirməsi lazımdır. Amma Rusiya ilə yaşadığımız bu son hadisələr TÜRKSOY-a zərbə vurdu. Bizim onsuz da bu gün siyasi birlik dərdimiz yoxdur, mədəniyyət birliyi düşünürük. Bu gün türk siyasi birliyi xəyaldır. Çünki onun üçün şərait yoxdur. İqtisadi, mədəni birlik bu gün var, amma bir az da inkişaf etdirmək lazımdır.
Daha bir problem Azərbaycanda olmasa da, digər türk respublikalarında alimlərin, tədqiqatçıların əsərlərində Türkiyə alimlərinin əsərlərinə bir dənə də istinadın olmamasıdır. Amma Avropadan olur. Mənim tanıdığım yazarlar da var. Soruşursan, deyir ki, türkcə bilmirəm. Amma bilmirsənsə, öyrənmən lazımdır. Yəni əslində öyrənmək deyil, bu sənin öz dilindir, bir az cəhd eləsən biləcəksən.
***
Professor İbrahim Maraş 1967-ci ildə Türkiyənin Karaman vilayətində dünyaya gəlib. Orta təhsilini Karamanda alıb, Ankara Universitetində İlahiyyat fakültəsində ali təhsil alıb. 2000-ci ildə “İdil-Ural Türklərində Ceditçilik (Yenilikçilik) Düşüncəsi (1850-1917)” adlı doktorluq dissertasiyası müdafiə edib. Eyni zamanda Azərbaycan da daxil olmaqla post-sovet türk respublikalarını öyrənib, xüsusən də türk kimliyi, milli fikrin inkişaf etdirilməsi mövzusunda araşdırmaları var. Kazan Universitetində bir il çalışıb. Tatar, başqırd türk ləhcələrini və rus, ərəb və ingilis dillərini bilir.
Kənan Rövşənoğlu/Musavat/Ankara
